सतविज छर्ने भनेको हिन्दु धर्मावलम्बीहरूले आफ्ना दिवंगत पुर्खाहरूको आत्माको शान्तिको कामना गर्दै गर्ने एक धार्मिक क्रिया हो । यो विशेष गरी बाला चतुर्दशीको दिन गरिन्छ ।
सतविज भन्नाले सात प्रकारका अन्नलाई जनाउँछ। यी अन्नहरू विभिन्न शिवालयहरूमा छर्ने परम्परा मुख्यत: धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेको क्रिया हो। यसले प्रकृति र जीवनको चक्रसँगको सम्बन्धलाई जनाउँछ। सात प्रकारका अन्नको प्रयोगले विविधताको प्रतीकत्व झल्काउँछ। यसलाई जैविक विविधताको महत्त्व बुझाउन उपयोग गर्न सकिन्छ। सतविज छर्ने परम्परामा स्थानीय ज्ञान र सीपहरू समाहित हुन्छन्। यसको संरक्षणले हाम्रो सांस्कृतिक सम्पदा जोगाउन मद्दत पुर्याउँछ।
सतविज छर्ने प्रक्रिया:
- शुद्धिकरण: स्नान गरी शुद्ध भएपछि शिवालयमा जानुपर्छ ।
- सतविजको तयारी: सात प्रकारका अन्नहरूलाई मिश्रण गरी तयार पारिन्छ ।
- शिवालय भ्रमण: विभिन्न शिवालयहरूमा पुगी सतविज छरिन्छ। यस क्रममा मन्त्र उच्चारण गर्ने चलन पनि छ ।
- पितृहरूलाई सम्बोधन: छर्ने क्रममा दिवंगत पुर्खाहरूलाई सम्बोधन गरी उनीहरूको आत्मशान्तिको कामना गरिन्छ ।
सतविज छर्ने कार्यको महत्व:
- पितृ तृप्ति: यस क्रियाले दिवंगत पुर्खाहरू तृप्त हुन्छन् भन्ने विश्वास गरिन्छ।
- आत्मशान्ति: दिवंगत आत्माहरूलाई शान्ति प्राप्त हुन्छ भन्ने मान्यता छ।
- पापमोचन: यस क्रियाले पापमोचन हुन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास छ।
सतविज छर्ने परम्परालाई कृषि जैविक विविधताको संरक्षणमा प्रयोग गर्न सकिने विभिन्न तरिकाहरू छन् । यसलाई निम्न रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ:
१. जनचेतना अभिवृद्धि:
- सांस्कृतिक पर्वसँग जोडेर: सतविज छर्ने जस्तो सांस्कृतिक पर्वलाई कृषि जैविक विविधता संरक्षणसँग जोडेर जनचेतना अभियान चलाउन सकिन्छ। यसले मानिसहरूलाई जैविक विविधताको महत्व बुझ्न र यसको संरक्षणमा सक्रिय हुन प्रेरित गर्दछ ।
- स्थानीय जातका बीउको प्रयोग: सतविज छर्दा स्थानीय जातका बीउहरूको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ । यसले स्थानीय जातका बीउहरूको संरक्षणमा मद्दत गर्दछ र कृषि जैविक विविधतालाई बढावा दिन्छ ।
- उचित स्थानको चयन: सतविज छर्दा जहाँतहीँ छर्नेभन्दा खाली र उपयुक्त ठाउँ चयन गरेर छर्दा बिउ खेर जानबाट जोगिन्छ ।
२. समुदायको सहभागिता:
- समुदायस्तरका कार्यक्रमहरू: सतविज छर्ने कार्यक्रमलाई समुदायस्तरमा आयोजना गरेर स्थानीय समुदायको सहभागिता बढाउन सकिन्छ । यसले समुदायमा एकता ल्याउँछ र जैविक विविधता संरक्षणका लागि सामूहिक प्रयास गर्न प्रेरित गर्दछ।
- विद्यालयहरूमा कार्यक्रम: विद्यालयहरूमा सतविज छर्ने कार्यक्रम आयोजना गरेर विद्यार्थीहरूलाई सानै उमेरदेखि जैविक विविधताको महत्व सिकाउन सकिन्छ । यसले उनीहरूमा प्रकृतिप्रतिको प्रेम र जिम्मेवारीको भावना विकास गर्न मद्दत गर्दछ ।
३. बीउ बैंकको स्थापना:
स्थानीय जातका बीउको संरक्षण: सतविज छर्ने क्रममा संकलित स्थानीय जातका बीउहरूलाई बीउ बैंकमा सुरक्षित राख्न र संरक्षण गर्न सकिन्छ । यसले भविष्यमा यी बीउहरूको उपयोग गरी कृषि क्षेत्रमा जैविक विविधता कायम राख्न र परम्परागत बीउहरूको महत्त्वलाई प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्दछ ।
४. अनुसन्धान र विकास:
- स्थानीय जातका बीउको अध्ययन: सतविजमा प्रयोग गरिने स्थानीय जातका बीउहरूको अनुसन्धान गरेर तिनीहरूको विशेषता र उपयोगिता पहिचान गर्न सकिन्छ। यसले तिनको संरक्षण, उचित प्रयोग, र सम्भावित सुधारका लागि मार्गप्रशस्त गर्छ ।
- नयाँ प्रजातिहरूको विकास: स्थानीय जातका बीउहरूलाई आधार बनाएर नयाँ प्रजातिहरू विकास गर्न सकिन्छ जुन जलवायु परिवर्तन जस्ता चुनौतीहरूसँग जुध्न सक्षम हुन्छन् । यसले दिगो कृषि प्रणालीको स्थापनामा मद्दत पुर्याउँछ ।
५. नीतिगत परिवर्तन:
- सरकारी नीतिहरूमा जोड: सतविज छर्ने जस्ता परम्परागत ज्ञान र अभ्यासहरूलाई राष्ट्रिय नीतिहरूमा समावेश गरेर यसको संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ ।
- कृषि अनुसन्धानमा जोड: कृषि अनुसन्धानलाई स्थानीय जातका बीउहरू र कृषि जैविक विविधताको संरक्षणतर्फ केन्द्रित गर्नुपर्छ ।
अन्य उपायहरू:
- जैविक खेतीलाई प्रोत्साहन: सतविज छर्ने कार्यक्रमलाई जैविक खेतीसँग जोडेर जैविक खेतीलाई प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ ।
- पर्यटनसँग जोडेर: सतविज छर्ने जस्ता सांस्कृतिक पर्वहरूलाई पर्यटनसँग जोडेर आर्थिक विकासमा टेवा पुर्याउन सकिन्छ ।
निष्कर्ष:
सतविज छर्ने परम्परालाई कृषि जैविक विविधताको संरक्षणका लागि एक शक्तिशाली उपकरणको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसले जैविक विविधताको संरक्षणमा मात्र होइन, सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक विकासमा पनि महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ ।
उप प्राध्यापक सुबोध खनाल, क्याम्पस प्रमुख, कृषि र पशु विज्ञान अध्ययन सँस्थान ,त्रिवि,गौरादह कृषि क्याम्पस , झापा ।
