“याक चौँरी प्रवर्द्धनः हिमाली जीवन, संस्कृति र वातावरण संरक्षण” भन्ने मूल नारासहित पहिलो राष्ट्रिय याक दिवस २०८२ साल वैशाख ७ गते मनाइयो। नेपाल सरकारको मन्त्रिपरिषद्को २०८१ सालको आश्विन २ गतेको निर्णयअनुसार हरेक वर्ष वैशाख ७ गतेलाई राष्ट्रिय याक दिवसको रूपमा मनाउने घोषणा गरिएको हो। याक दिवसलाई राष्ट्रिय दिवसको रूपमा मनाउन थालेको नेपाल विश्वको पहिलो देश हो।
यस दिवसको मुख्य उद्देश्य भनेको याकको जैविक, आर्थिक र सामाजिक महत्त्व उजागर गर्दै यसको संरक्षण, प्रजनन सुधार तथा हिमाली समुदायको समृद्धिमा योगदान प्रवर्द्धन गर्नु हो।
याक गोरुको प्रजातिमा पर्ने एक जनावर हो, जसमा बाइसन, भैंसी र अन्य गाईवस्तु पनि समावेश छन्। याक -४० डिग्री सेल्सियस तापक्रमसम्म सहन सक्छ। यसको लामो रौँउले यसलाई अत्यन्त चिसो वातावरणमा पनि सहजै जीवन यापन गर्न सक्षम बनाउँछ। याकका बारेमा तिब्बती किंवदन्ती अनुसार, गुरु रिन्पोछेले याकलाई पाल्ने पहिलो व्यक्ति थिए।
तिनीहरूलाई हिमाली क्षेत्रका उच्च उचाइमा बसोबास गर्ने समुदायहरूको जीवन रेखा मानिन्छ। चौँरीहरू १४,००० फिटभन्दा माथिको उचाइमा सहजै जीवन यापन गर्छन् र खानाको खोजीमा २०,००० फिटसम्म पुग्न सक्छन्।
नेपालमा याकको जनसंख्या घट्दो क्रममा रहेको देखिएको छ। यसको प्रमुख कारण पारिश्रमिकको कमी, बजार पहुँचको अभाव, र परम्परागत पशुपालन प्रणालीप्रति युवाहरूको घट्दो चासो हो।
चौँरीपालनको सामाजिक–आर्थिक महत्त्व
उच्च पहाडी क्षेत्रमा चौँरीपालनले स्थानीय समुदायको जीविकोपार्जनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। चौँरीहरूले दूध, मासु, ऊन र फाइबरजस्ता स्रोतहरू प्रदान गर्छन्, जसले स्थानीय खाद्य सुरक्षा र पोषणमा योगदान गर्छ। साथै, चौँरीपालन धेरै समुदायहरूको संस्कृति र परम्परासँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ।
ट्रान्सह्युमन्स अर्थात् मौसमी चरन प्रणाली चौँरी गोठालाहरूको एउटा परम्परागत अभ्यास हो, जसले चरन क्षेत्रको स्वास्थ्य र दिगोपनमा मद्दत पुर्याउँछ।
चौँरीपालन र जैविक खेती
चौँरीपालन परम्परागत रूपमा जैविक प्रणालीमा आधारित छ। याकको बासस्थान समुद्री सतहबाट ३०००–६००० मिटरको उचाइमा हुन्छ, जुन प्राकृतिक रूपमा प्रदूषणबाट मुक्त रहन्छ। चरन क्षेत्रहरूमा कुनै रासायनिक मल वा कीटनाशकको प्रयोग हुँदैन।
याकबाट प्राप्त मल जैविक मलको रूपमा प्रयोग हुन्छ, जसले जैविक खेतीमा सहयोग पुर्याउँछ।
जैविक चौँरी पालन प्रणालीलाई प्रवर्द्धन गर्न सकिने उपायहरू:
- चौँरीपालन क्षेत्रहरूमा सहकारीको स्थापना
- अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा मान्यता प्राप्त मापदण्डको विकास
- माटो, पानी, तथा जैविक इनपुटहरूको प्रमाणीकरण
- चौँरी किसानहरूको क्षमता अभिवृद्धिका लागि तालिम
- प्रशोधन र फसलपछिको ह्यान्डलिङ सुधार
- चौँरी उत्पादनहरूको बजारीकरण र निर्यात
चुनौती र सम्भावना
अत्यधिक चरन, जलवायु परिवर्तन, वन फँडानी, र बजारको कमजोरीले चौँरीपालनलाई चुनौती दिएको छ। साथै, युवाहरूको शहरप्रतिको आकर्षणले परम्परागत अभ्यासहरू कमजोर बनाउँदैछ।
तर, याकको उत्पादन (जस्तै, चीज, बटर, ऊन) मा मूल्य अभिवृद्धि र बजार सञ्जालको विस्तार गर्न सकेमा, चौँरीपालन दिगो र लाभदायक हुन सक्छ।
निष्कर्ष
चौँरीपालन उच्च पहाडी क्षेत्रको जीवनशैली, संस्कृति, धर्म र अर्थतन्त्रसँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको छ। चौँरीलाई ‘स्थानीय सम्पत्ति’ मानिन्छ, किनभने यसले स्थानीय समुदायलाई जीविकोपार्जनको स्रोत मात्र नभई पहिचान पनि दिन्छ। समुचित योजना, नीति, सहकार्य र नवप्रवर्तनद्वारा चौँरीपालनलाई अझ दिगो र व्यवस्थित बनाउन सकिन्छ।
