पृष्ठभूमि :
नेपालजस्ता विकासशील देशहरूमा माछा पशु प्रोटिनको भरपर्दो स्रोत हो। वातावरणीय तनाव, रोगजन्य आक्रमण र परजीवीका कारण ताजा पानीका माछाहरूमा प्रायः उच्च मृत्युदर देखिन्छ। एपिजुटिक अल्सरेटिभ सिन्ड्रोम ( Epizootic ulcerative syndrome, EUS) ले देशको मत्स्य क्षेत्रलाई गम्भीर क्षति पुर्याउँदै आएको छ।
यो रोग सन् १९७० को दशकको सुरुमा अष्ट्रेलिया र उष्णकटिबंधीय दक्षिण अमेरिकाबाट फैलन सुरु भई दक्षिण–पूर्व र दक्षिण एशियामा महामारीको रूपमा फैलिएको हो। अहिले पनि यी क्षेत्रहरूमा यसको प्रभाव कायमै छ र ताजा पानीका माछाहरूको अस्तित्वमा गम्भीर खतरा उत्पन्न गराइरहेको छ।
EUS एक गम्भीर रोग हो जसको प्रमुख कारण ओमाइसेट फङ्गस एपानोमाइसेस इनभेडेन्स हो। यो रोगले जंगली र पालिएका दुबै प्रकारका ताजा पानी तथा मुहानका माछाहरूलाई अल्सरयुक्त घाउ र उच्च मृत्युदरद्वारा प्रभावित गर्छ। यस रोगलाई "रातो दाग रोग", "माइकोटिक ग्रानुलोमाटोसिस", र "अल्सरेटिभ माइकोसिस" जस्ता नामहरूद्वारा पनि चिनिन्छ।
वैश्विक सन्दर्भ :
EUS ले सन् १९७० को दशकदेखि विश्वभरका ताजा पानीका माछाहरूमा उल्लेखनीय मृत्युदर निम्त्याएको छ। भारतमा यसको पहिलो रिपोर्ट सन् १९८८ मा भएको हो। हालसम्म यो रोग एशिया, अफ्रिका, अष्ट्रेलिया लगायतका महादेशहरूमा फैलिसकेको छ (दक्षिण र मध्य अमेरिका बाहेक)। हालसम्म १६० भन्दा बढी संवेदनशील माछा प्रजातिहरू (५४ परिवार, १६ अर्डर) EUS बाट प्रभावित भएको रिपोर्ट गरिएको छ। एपानोमाइसेस इनभेडेन्स सँगको संक्रमणलाई विश्व पशु स्वास्थ्य संगठन (OIE) ले पनि सूचीबद्ध रोगका रूपमा मान्यता दिएको छ।
नेपालको स्थिति :
नेपालमा पहिलो पटक सन् १९८९ मा यो रोग रिपोर्ट गरिएको हो। त्यसयता, यो रोग देशभर फैलिएको छ, विशेष गरी जाडो
महिनामा। सिरहिनस मृगाला, लाबियो रोहिता लगायतका कार्प प्रजातिहरू EUS बाट बढी प्रभावित हुने गरेका छन्।
चितवनमा गरिएको एक अध्ययनअनुसार, कार्प पोखरीहरूमा
यो रोगको प्रकोप दर ३९.६% रहेको छ। कपिलवस्तुमा गरिएको अध्ययन अनुसार २०% पोखरीमा EUS
पोजिटिभ पाइएको छ। यद्यपि, सामान्य कार्प, सिल्भर कार्प, ग्रास कार्प, र बिगहेड कार्प जस्ता केही प्रजातिमा घाउ त देखिए पनि EUS को पुष्टि भइसकेको छैन। यसबाहेक, लाबियो रोहिता र
क्याटला क्याटलामा भने पोजिटिभ पुष्टि भएको छ।
धानखेतसँगको सम्पर्क, जंगली माछाको
संख्या,
तथा बाढीको पानी प्रवेशजस्ता कारणहरूले रोग फैलन सहयोग गर्छन्। EUS ले माछा उत्पादनमा ३३.०१% को क्षति पुर्याउँछ, जसले किसानहरूको आम्दानीमा गम्भीर असर पार्छ। ठूला फार्महरू सबैभन्दा
बढी प्रभावित हुने गरेका छन्।
मुख्य लक्षणहरू :
- अल्सरयुक्त छालाको गहिरो घाउ
- स्केल झर्ने, एपिडर्मल डिजेनेरेशन र नेक्रोसिस
- भोक नलाग्ने, अस्वाभाविक पौडी खेल्ने व्यवहार
- टाउको वा शरीरको विभिन्न भागमा रक्तस्रावी घाउ
- घाउमा फंगल संरचनाहरूको उपस्थिति
कारण :
- प्रमुख रोगजनक : एपानोमाइसेस इनभेडेन्स नामक ओमाइकोटा ढुसी
- ढुसी माछाको छालामा रहेको चोट वा घर्षणबाट प्रवेश गरी मांसपेशी तथा आन्तरिक अंगहरूमा फैलिन्छ
ट्रान्समिशन :
- तेर्सो रूपमा
- पानीमार्फत फैलिने फङ्गसको जुस्पोरद्वारा
प्रभावित प्रजातिहरू :
- विभिन्न प्रजातिका क्याटफिस, कार्प र अन्य ताजा पानीका माछाहरू
रोग पहिचान :
- क्लिनिकल लक्षण
- हिस्टोपाथोलोजी
- प्रयोगशालामा रोगजनक अलगाव
उपचार र नियन्त्रण उपायहरू :
उपचारहरू :
- एक्वाक्लिन तरल पदार्थ: १–२ लिटर प्रति एकर
- कोट्रिम वेट बोलस: ३–४ बोलस प्रति १०० के.जि. माछा
- भिजेको धुलो: ५ ग्राम प्रति के.जि. दाना
- सेभिट–एक्वा पाउडर: ३–५ ग्राम प्रति के.जि. दाना
रोग व्यवस्थापन :
- जैविक सुरक्षा: क्वारेन्टाइन, स्वास्थ्य प्रमाणीकरण अनिवार्य
- उन्मूलन कार्यक्रमहरू: निगरानी र व्यवस्थापन
- पोखरीको कीटाणुशोधन: हाइड्रेटेड चून प्रयोग
- नुन थप्ने अभ्यास
- रोगप्रतिरोधी प्रजातिहरू प्रयोग
- पानीको गुणस्तर व्यवस्थापन
- माछाको जनसंख्या अनुगमन
निष्कर्ष :
EUS आज पनि ताजा पानीका माछाहरूमा एक प्रमुख चुनौतीको रूपमा रहिरहेको छ। यसको जटिल रोगजन्य प्रणालीका कारण पूर्णरूपमा नियन्त्रण गर्न कठिन छ। तथापि, उचित रोग प्रबन्ध, सुरक्षात्मक उपाय र प्रारम्भिक पहिचानद्वारा यसको असर घटाउन सकिन्छ।
डा केदार कार्की वरिष्ठ पशु चिकित्सक ।
