खास गरेर कृषको गुनासो माटो बिग्रो भन्ने सुनिन्छ
। यस भनाइबाट माटोमा भएको समस्या केहो भन्ने कुरा सहजमा बुट्टन सकिदैन तर कतिपय
कृषकले माटो अमिलो भयो भन्ने सुनाउँदा भने समस्या केहो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । माटो
अम्लिय छारिय र तटस्थ रुपमा हुन्छ । माटो कस्तो छ त भनि जानकारी लिन माटो परीक्षण
गर्नु पर्दछ । माटो परिक्षण गर्नको लागि सर्बप्रथम हाम्रो समस्या युक्त जग्गाको
माटोको नमुना सँकलन गर्नुपर्छ । माटोको नमुना अन्न बाली, तरकारी
बाली तथा छोटकरीमा भन्नु पर्दा छोटा जरा वाला बालीको माटोको नमुना करिब छ देखि नौ
इञ्चको गहिराईबाट क्षेत्रफलको आधारमा ६–७ ठाउँबाट सँकलन गरि त्यसलाई मिसाएर करिब ०.५ केजीको
नमुना तयार गर्नुपर्छ र त्यस नमुनालाई माटो परीक्षण प्रयोगशालामा जाँच गर्न पठाउनु
पर्छ । प्रयोगशालाले त्यो माटोलाई जाँचेर माटो अम्लियपना देखि माटोमा विरूवाले
लिने कुन कुन खाद्यतत्व कमी छन् भन्ने सिफारिस सहितको जानकारी दिन्छ ।
अव हामी माटोको अम्लिय तथा छारियपना कस्तो छ भनि
परीक्षण गर्ने मिसिनलाई पीएच मिटर भनिन्छ । पिएच मिटरले दिएको नतिजालाई पिएच भनिन्छ
। पिएच को तह १ देखि १४ सम्म हुन्छ । पिएच सातलाई तटस्थ माटोको रूपमा लिइन्छ भने
पिएच मान सात भन्दा माथि भएमा क्षारिय र ७ भन्दा तल भएमा अम्लिय भन्ने गरिन्छ ।
धेरै जसो बालीको लागि पिएच मान ५.५ देखि ८ को बीचमा हुनु राम्रो मानिन्छ
तापनि पिएच मान ६ देखि
सातसम्म भयो भने माटोबाट विरुवाले खाद्यतत्व सहजसँग लिन सक्छ ।
माटो जति अम्लिय बन्छ त्यति माटोमा अल्मुनियम,
म्याग्निज र फलाम तत्व बढी घुलनशिल बन्छन् र विषालुपना बढाउँछन् । अल्मुनियमको
मात्रा बढ्दा घुलनशीलको असरले जराको विकास रोकिन्छ । जराको विकास रोकिँदा विरुवाले
जेजति खाद्यतत्व र पानी माटोबाट लिनपर्ने हो त्यति लिन सक्दैन, उत्पादनमा
ह्रास आउँछ ।
समग्रमा बढी उज् मानहरूले अधिकांश पोषक तत्वहरू
नाइट्रोजन फस्फोरस,
पोटासियम, सल्फर, क्याल्सियम
म्यांग्नेसियम र मोलिवडेनम तत्वहरूको उपलब्धता बढाउँछ भने कम उज् ले यिनै तत्वहको
उपलब्धता घटाउँछ । कम पिएच मानमा फलाम, म्याग्नानिज, बोरोन, जिङ्क(जस्ता) र तावाँको
उपलब्धता बढाउँछ । धेरै बढी घुलनशीलता बढ्यो भने विषालुपना बढ्न सक्छ साथै माइक्रोबियल
गतिविधि पनि कमी हुन सक्छ ।
धेरै अम्लिय माटोमा शुक्ष्मजैविक क्रियाकलाप घट्छ
र यसको बढी प्रभाव दलहन बालीमा पर्न जान्छ । दलहन बालीको जरामा गिर्खा बन्ने काममा
असर गर्दछ । दलहन बालीको जरामा राइजोवियम व्याक्टेरिया हुन्छन् । यी
व्याक्टेरियाले वायुमण्डलीय नाइट्रोजनलाई माटोमा मिलाउने काम गर्दछन् ।
माटोमा पिएच मानको असन्तुलनले गर्दा माटोमा
खाद्यतत्व प्रयाप्त मात्रामा भएपनि माटोमा मल प्रयोग गर्दा पनि बिरुवाले खाद्यतत्व
प्राप्त गर्न सक्दैन र खाद्यतत्वको कमीको लक्षण देखाउँछ । त्यसो हुँदा माटोको
पिएचमान सन्तुलन बनाई राख्नुपर्छ । धेरै अम्लिय माटोमा कृषि चून र धेरै क्षारिय
माटोमा जिप्समको प्रयोग गर्नु पर्दछ ।
माटो अम्लिय बन्नुको कारणहरू
अम्लिय प्रकारका पैतृक पदार्थ जस्तै ग्रेनाइट, राइलाइट, बलैटे
ढुङ्र्गा बाट
निर्माण माटो अम्लिय प्रकारको हुन्छ । धेरै वर्षा
हुने ठाउँमा क्षारयुक्त पदार्थ पखालिएर र चुहिएर जाँदा माटो अम्लिय प्रकारको हुन्छ
। तेजावी वर्षा हुने ठाउँको माटो पनि अम्लिय प्रकारको हुन्छ । प्राङ्गारिक पदार्थ
विघटन हुँदा प्राङ्गारिक अम्ल निस्कन्छ र यसबाट पनि माटोमा अम्लिय पना बढ्न सक्छ
तर प्राङ्गारिक पदार्थ विधटन हुँदा निस्कने अम्ल निकै कमजोर हुने भएकोले त्यति
ठूलो असर गर्दैन । धेरै चून मनपराउने बाली लगातार लगाउने तर चूनयुक्त पदार्थ
माटोमा नथप्दा पनि माटो अम्लिय बन्न जान्छ । एमोनिकल फर्टिलाइजर माटोमा थप्दा पनि
माटो अम्लिय प्रकारको हुन्छ ।
अम्लिय माटो सुधार गर्ने तरिका:
माथि उल्लेख छ कि अम्लिय माटो सुधारको लागि कृषि
चूनको प्रयोग गर्नुपर्छ । धेरै प्रकारका (डोलोमाइट, क्यालसाइट, व्रन्टलाइम, हाइड्रेटेटलाइम), चूनको प्रयोग गर्न सकिन्छ तर
हाम्रो देशमा कृषि चूनको प्रयोग चलनमा छ ।
कति चूनको प्रयोग गर्ने ?
चून प्रयोग गर्दा ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । सर्वप्रथम
माटो जाँचको आधारमा कृषि चूनको प्रयोग गर्नु अति राम्रो हुन्छ । माटो जाँच गर्दा
माटोको प्राङ्गारिक
पदार्थ,
माटाको बनौट ( माटोकणको अवस्था) को जानकारी लिन
सके कृषि चूनको प्रयोगमा सहज हुन्छ । कणको हिसावले हेर्दा बलौटे माटोमा कृषि चून
थोरै प्रयोग गर्नु पर्छ । कृषि डायरीमा सिफारिस मात्रालाई तुलना गरेर हेयौँ भने
५.५ पिएच मान भएको पहाडी भेगको बलौटे माटोमा १३० केजी प्रति रोपनी कृषि चून
सिफारिस गरेको पाइन्छ भने दोमट माटोमा १७० केजी र चिम्टेकण भएको माटोमा २३० केजी
प्रति रोपनी सिफारिस गरेको पाइन्छ ।
तराईमा प्रति रोपनी बलौटे माटोमा ७० केजी, दोमटमा १०० केजी र चिम्टेमा २०० केजी प्रति रोपनी सिफारिस गरेको पाइन्छ । यसरी पहाड र तराईमा फरक मात्रा हुनमा तापक्रम, प्राङ्गारिक पदार्थको मात्रा आदिको कारणले गर्दा यस्तो हुन गएको हो पहाडमा तराइको तुलनामा प्राङ्गारिक पदार्थ बढी हुन्छ, तापक्रम कम हुन्छ । चूनसँग रासायनिक मललाई मिसाउन हुँदैन । बढी मात्रामा चूनको प्रयोग गर्दा सिफारिस मात्रालाइ दुई भाग गरी एकभाग एक पटकमा र अर्को मात्रा पछि प्रयोग गर्नु पर्दछ । चून प्रयोग गर्दा खाली जग्गामा प्रयोग गर्नु पर्छ । बाली लगाएको बेलामा चून छर्नु हुँदैन । माटोमा चिस्यान हुनु पर्दछ र चून छरिसकेपछि चूनलाई जोतेर माटोमा मिलाउनु पर्छ । चून छर्दा सकेसम्म मसिनो बनाएर छर्नु पर्छ । खस्रो तथा ठूलो कणका चून माटोमा मिसिएमा प्रतिकृया हुन समय लाग्छ र तत्काल प्रभावकारी नहुन पनि सक्छ ।
सदानन्द
जैशी,
बरिष्ठ माटो विज्ञ ।
03 Comments