परिचय

मेवाको उत्पति मेक्सिकोबाट भएको हो । नेपालको हावापानी विविध खालको छ, त्यसैले यहाँ विभिन्न फलफुलको उत्पादनको सम्भावना रहेको छ । स्वाथ्यका लागि अत्यन्त उपयुक्त मेवा शक्तिबर्धक तथा  धेरै आम्दानी दिने फल हो साथसाथै आर्थिक उर्पाजनमा पनि रुपमा किसानलाई टेवा पुर्याएको छ । यो फल काँचो हुँदा तरकारीको रुपमा सेवन गरिन्छ र पाकेको फल सिधै खाईन्छ । छाला नरम र मुलायम बनाउन मेवामा  पाइने प्यापिन (papain)  भन्ने पदार्थको प्रयोग गरिन्छ । भिटामिन ए को राम्रो स्रोत मेवा आयुर्वेदिक औषधि र कस्मेटिक सामाग्री बनाउन पनि प्रयोग गरिन्छ । क्यारिकाजान्थिन ‘caricaxanthin’ भन्ने पिग्मेन्टले गर्दा मेवा पहेँलो भएको हो ।

मेवाको मुख्य उत्पादन गर्ने जिल्लाहरु काभ्रेपान्चोक, पर्सा, कैलाली, उदयपुर, दाङ, महोत्तरी,सर्लाही, धनुषा लगाएत हुन । मेवा खेती गर्दा किरा एवम् रोगहरु देखा पर्दछन तर प्राविधिकहरुको सल्लाह बमोजिम खेती गर्ने हो भने रोग किराहरुलाई सजिलैसँग नियन्त्रण गर्न सकिन्छ । सरकारी एबम् गैर सरकारी निकायहरुले मेवा खेती र यसले दिने प्रतिफलका बारेमा अलिक बढी प्रचार प्रसार गर्न सकेमा किसानहरुले यसको व्यवसायिक खेती लाभ लिन सक्दछन ।

वानस्पतिक पृष्ठभुमी

Caricaceae समूहमा पर्ने मेवाका ४  जीनस (genera) र ३१ प्रजाति (species) छन् Carica genus को २ वटा प्रजाति छन् जसमध्ये  ]  Carica papaya भन्ने प्रजाति खानका लागि उपयुक्त र उत्पादन राम्रो हुने हुनाले आर्थिक हिसावले उत्कृष्ट मानिन्छ ।  यो प्रजाति सदाबाहार हरियो हुने, सानो, खोक्रो तथा मुलायम बोट हुन्छ । सामान्यतया भाले फूल र पोथी फूल फरक फरक बोटमा फुल्ने गर्दछ । यस्तो बोटलाई dioecious plant भनिन्छ । पोथी फुल डाँठको नजिक सानो समूहमा बस्छ भने भाले फुल धेरै सानो हुन्छ । चोट लागेको खण्डमा समय र उमेर अनुसार फूलको वर्ग परिवर्तन हुन पनि सक्छ । बोट ६ महिनाको नभएसम्म यसको वर्ग छुट्टाउन मुस्किलै पर्छ । वनस्पती विज्ञानका अनुसार यसको फललाई बेरी (berry)  भनिन्छ जसमा हजारौँ संख्यामा बीयाँहरु हुन्छन् ।

जातहरुः

पुसा नाहिस् वौना जातको यो जात १ मिटर उचाईको हुन्छ र फल जमीनको सतहमा फल्छ  र अरु जात भन्दा १ महिना पहिले फल्न सुरु गर्छ ।

-CO_1: यो जातको पहिलो फल ६० से.मी बाट फल्न थाल्छ ।

-  CO_2: लाइन चयन गरेर  स्थानिय जातबाट उत्पति भएको यो जातले उच्च प्यापिन ९उबउबष्ल० उत्पादन गर्छ ।

-  CO_3: अग्लो जात

-   CO₄ CO₁  × वासिङटन० मध्यम उचाइ भएको जात हो ।

-   CO_5: यो जात मुख्य प्यापिन उत्पादनका लागि लगाइन्छ । १५०० देखि १६०० के.जी सुख्खा प्यापिन प्रति हेक्टर उत्पादन हुन्छ ।

-   CO_6:  यो जात पुसा म्याजेस्टि भन्ने जातबाट छनोट गरि निकालिएको  हो ।

-     हनि डिउ: यो मध्यम उचाईको भएपनि फल तल फल्ने गर्छ र लामो हुन्छ । यो जातमा बीयाँ कम मात्रमा हुन्छ । यो जातलाई ‘मधु विन्दु’ पनि भनिन्छ ।

-     सोलो ः यो जात अमेरिकाको हवाइको हो । यसको फल सानो नास्पाति आकारको, पहेँलो सुन्तला रगको हुन्छ । फलको तौल १ के. जी जति हुन्छ । यस जातमा भाले फूल हुदैन र नपुसक र पोथी फल २ः१ अनुपातमा  फुल्ने गर्छ ।

-   वासिङटन भन्ने जात चाँहि विश्वकै सबैभन्दा पुरानो जातको रुपमा मानिन्छ । यसको बोटपनि सानो उचाईको हुन्छ र नास्पति आकारको फल हुन्छ ।

 हावापानी

नेपालको तराई र मध्य पहाडी जिल्लाहरुमा मेवाको सफलताका साथ खेती गर्न सकिन्छ । राम्रो गुणस्तरको मेवा उत्पादन गर्नका लागि न्यानो तथा चिसो र ओसिलो रहने क्षेत्र उपयुक्त हुन्छ । तापक्रम २२ देखि २६ डीग्री सेन्टीग्रेड सम्म यसको उत्पादन गर्न सकिन्छ । सुख्खा तथा न्यानो हावापानीले फलको मिठास बढाउन मद्धत गर्दछ । केही मात्रामा धेरै सुख्खा, तातो गर्मी र तुसारो सहन सक्ने यो फलको लागि बार्षिक वर्षा १०० देखि १५० से.मी हुने ठाउँ उपयुक्त हुन्छ ।  खेतीका लागि समुद्रि सतहबाट १००० मिटर उचाई सम्मको ठाउँ उपयुक्त हुन्छ ।

माटो

मेवाको उत्पादन प्राय सबै खालको माटोमा भएतापनि बलौटे दोमट किसिमको माटोमा राम्रो उत्पादन हुन्छ । अम्लिय देखि केहि छारियपन भएको माटोमा पनि सजिलैसँग उत्पादन गर्न सकिन्छ । यसका लागी  माटोको उपयुक्त पि.एच ६ देखि ७ हो ।

प्रसारण

साधारणतया मेवाको प्रसारण बीउबाट गरेको पाईन्छ । कटिङ र कलमीद्धारा पनि प्रसारण गर्न नमिल्ने भने होइन । उपयुक्त हावापानी भएमा उम्रिने प्रकृया बीउ लगाएको २ देखि ४ हप्तामा शुरु हुन्छ । आशिंक परसेचन हुन सक्ने हुँदा राम्रो जातको बीउ छान्नुपर्छ । बीउ छनोट गर्दा राम्रो उत्पादन दिने, स्वास्थ, निरोगी, फलको गुणस्तर राम्रो भएको र  आकर्षक  रङ र आकारको फल भएको  माउ बोट छनोट गर्नुपर्दछ । मेवाको बीयाँ निकालेपछि बीयाँलाई राम्रोसँग पखाल्नुपर्छ । त्यसपछि बीयाँ  खरानी अथवा गाईको गोबरमा दलेर छायाँमा सुकाईन्छ । बीउले स्वसमरथता (Viability)  ४५ दिनपछि गुमाउने हुँदा, विरुवा उत्पादन गर्ने बीयाँहरु ताजा हुनु आवश्यक छ । बीउलाई नर्सरी व्याडमा लगभग १ से.मी को गहिराहीमा लगाईन्छ । नर्सरी व्याड १५ देखि २० से.मी सतहमाथि हुनुपर्छ । बीउ २ देखि ३ से.मी को दुरिमा रोपिन्छ र ८ देखि १० सेमी लाईन देखि लाईनको दुरि राख्न सकिन्छ । विरुवा उम्रिएपछि कुहिनबाट बचाउन फाल्गुन अथवा असार साउन ताका नर्सरी व्याडलाई १०.२५ क्यापटानले (२०० ग्राम, १०० लिटर पानीमा ) छर्किनुपर्छ र आवश्यक परेको खण्डमा यो प्रकिया ४ दिनपछि फेरि दोहो¥याइन्छ । विरुवा ४० देखि ५० दिनको भएपछि लगाउनको लागि तयार हुन्छ र उचाई १५ देखि २० से.मी को हुन्छ ।

प्लास्टिक झोलामा बीउ जमाउने

मेवाका विरुवा कलिला हुने हुँदा यसलाई खनेर निकाल्दा र रोप्दा विशेष ध्यान दिनुपर्छ । व्याडमा जमाएको बीउ भन्दा प्लास्टिक झोलामा जमाएको बीउबाट राम्रो विरुवा हुर्किन्छन् । २०×१५ से.मी को हुन्छ र यसको मोटाई लगभग १५० गजको प्लास्टिक झोला उपयुक्त हुन्छ । माटो, कम्पोस्ट मल र बालुवाको म्रिश्रणलाई झोलामा हालिन्छ र ४ देखि ५ वटा बीउ प्रत्येक झोलामा रोपिन्छ । विरुवा उम्रिएपछि एउटा विरुवामात्र प्रयोगमा आउँछ । विरुवा ६ महिनाको नहुँदासम्म यसको वर्ग विभाजित गर्न सकिदैन । भाले फूल र पोथी फूल फरक फरक बोटमा फुलोस भनेर एउटा स्थानमा १ भाले विरुवा र ८ देखि १० पोथी विरुवा रोपिन्छ । यसरी लगाउँदा धेरै आन्दानी हुन्छ । एउटा उभयलिंगी बिरुवा -bisexual]) विरुवा (फलमा भाले भाग र पोथी भाग दुवै भएको) प्रत्येक लगाएको स्थानमा छोडिन्छ ।

 रोपण (Planting)

मेवा रोप्दा ५० से.मी को खाडल ३ मि को दुरिमा खन्नुपर्छ । त्यसपछि खाडललाई माटो र मलको मिश्रणले पुर्नुपर्छ ।  कम्पोष्ट मल १५-२० के.जी ‍‌+ १.५ बोन मिल + १ के.जी निम केक मिसाएको मल उपयुक्त हुन्छ । २ महिनाको १५-२० से.मी अग्लो बिरुवा खाडलमा रोपिन्छ । रोप्नका लागि उपयुक्त समय चैत-बैशाख, साउन-भदौ अथवा तुसारो नलाग्ने ठाँउमा माघ-फागुन महिनामा हो । प्रायजसो एउटा खाडलमा त्रिभुज आकारमा ३ वटा विरुवा रोपिन्छ र पछि भाले जातका विरुवा हटाईन्छ । कोर्ग हनि डिउ, सोलो, सी ओ ४ , पुसा डेलिसिवस, पुसा म्याजेस्टि जस्ता जातहरु प्रत्येक खाडलमा एउटा विरुवा रोपिन्छ । यी जातहरुको भाले बिरुवा पाईने सम्भावना कम नै हुन्छ । बिरुवा वेलुकाको समय वा  बादल लागेको समयमा रोप्नुपर्छ । बिरुवा रोपेपछि दिनहँु दुई पटक  सिंचाई गर्नुपर्छ । छाप्रो लगाएर, ओजेल दिएर हुन्छ कि अरु प्रक्रियाबाट होस् घातक घामको किरण र तातोबाट भने बिरुवालाई जोगाउनु पर्छ । 

सिँचाइ

नियमित सिँचाइ गर्नाले फलको गुणस्तरमा सुधार आउनुको साथै उत्पादनमा वृद्धि हुन्छ । मेवाको उत्पादन सुख्खा ठाँउमा भएता पनि सुख्खा दिनहरुमा भने यसलाई सिँचाईको जरुरत पर्छ । मेवालाई गर्मी महिनाहरुमा हप्ताको एक पटक सिँचाइ गरिन्छ भने जाडोका महिनामा भने २ हप्ताको एक पटक गर्दा हुन्छ । विरुवा कुहिनबाट बचाउनको लागि सकेसम्म पानी विरुवा भन्दा अलिक टाढा हुनेगरि सिँचाइ गर्नुृपर्छ । यसको लागि औंठी आकार बनाएर सिँचाइ गर्दा राम्रो हुन्छ ।

 मलखाद तथा गोडमेल 

मलखाद तथा खाद्यतत्व दिने कुरा माटोको मलिलोपन, प्रकार तथा गुणस्तरमा निर्भर गर्ने भएतापनि विरुवा रोपेको ४-५ महिनापछि १०-१५ के.जी कम्पोष्ट मल प्रति विरुवा दिने गर्नुपर्छ । १ वर्षको विरुवालाई २०-२५ के.जी कम्पोष्ट मल प्रति विरुवा र ५०० ग्राम सुपर फोस्फेट, २०० ग्राम एम.ओ.पी का दरले प्रयोग गर्न सकिन्छ । मेवालाई नाइट्रोजन र फस्फोरसका साथै क्यालसियम, म्याग्नेसियम र सल्फर पनि धेरै मात्रामा चाहिन्छ । १ वर्षको विरुवालाई २०० ग्राम नाइट्रोजन,१०० ग्राम फोस्फोरस र २५० ग्राम पोटासियम चाहिन्छ । पोटासियमको पहिलो मात्रा फागुन चैतमा दिइन्छ भने दोस्रो मात्रा असोज कार्तिकमा दिइन्छ । मेवालाई प्रशस्त मात्रामा सिँचाइ गरेर रासायनिक मल दिनुपर्छ । अर्गानिक मल अथवा कम्पोष्ट मल र फोस्फाटिक मल खाडलमा विरुवा लगाउनु भन्दा पहिले नै प्रयोग गरिन्छ र आधा मात्राको नाइटेजन र पोटासियम चाँहि विरुवा छ महिनाको हुँदा फूल फुल्ने समयमा दिइन्छ । मेवालाई नियमित रुपमा गोडमेल गर्नुपर्छ  । झारहरु बाट बचाउनका लागि प्याराकिवान्ट १.२–२.५ के.जी/हेक्टर अथवा डिउरन ३.७०-६.१७ के.जी/हेक्टर छर्न सकिन्छ । मेवा आफैमा अन्तरबाली हो । छोटो अवधिको अन्तरबालीको रुपमा मेवा सँगसँगै प्याज, बन्दा , मुला लगाउन सकिन्छ ।

 फलको विकास

मेवा फूल फुलेको (४५-६५) दिनमा खानको लागि उपयुक्त हुन्छ । स्वसेचन र आंशिक तथा परसेचन बाट र अन्य माध्यम जस्तै पानी, जीवजनावर, किराहरु बाट पनि फल फल्न मदत पुग्छ । मौरी,  पुतली, थ्रिप्स जस्ता किराहरु परागसेचनका मुख्य माध्यम हुन् भन्ने विज्ञहरुको अनुसन्धानबाट पत्ता लागेको छ । विज्ञहरुका अनुसार कीराहरुपछि हावा पनि परागसेचनको लागि मुख्य माध्यम हुन ।

फल टिप्ने तथा प्याकेजिङ गर्ने

साधारणतया फूल फुलेको ५ देखि ६ महिनामा फल टिप्न योग्य हुन्छ तर यो अवधि ठाउँ अनुसार फरक पर्न पनि सक्छ । फलको रङ हरियोबाट हल्का पहँेलो हुन थालेपछि र चोप सेतो दुध जस्तो हुन छोडेपछि फल पाको भनेर थाहा पाउन सकिन्छ ।

तराई र भित्रि मधेशमा मेवा बसन्त ऋतुका साथै गर्मी महिनाहरुमा पाउन सकिन्छ । फल टिप्दा ध्यान पु¥र्याउनु पर्छ । फल फुट्ने र बिग्रन सक्ने हुँदा, फल सारो हँुदैमा राम्रोसँग टिप्नुपर्छ । फललाई प्याक गर्दा बाँसको टोकरी, डोको अथवा काठको कार्टुनमा मिलाएर राख्नुपर्छ र ठोकिन र फुट्नबाट बचाउनका लागि सुख्खा घाँस, पराल अथवा कागजले बेरेर राख्नुपर्छ ।

प्यापिन निकाल्ने

मेवा ३०-१०० दिनको हुँदा बिहानको १० बजे अगाडि टिप्नु उपयुक्त हुन्छ । फेदबाट टुप्पोसम्म चारवटा चिरा बनाइन्छ । त्यसपछि मेवाबाट निस्केको चोप  सिसाको भाँडो अथवा अल्मिनम टे््रमा जम्मा गरिन्छ । अन्य भाँडाहरु प्रयोग नगरेको नै राम्रो मानिन्छ किनकी प्यापिन सँग रासायनिक प्रतिक्रिया हुन सक्ने धेरै सम्भावना हुन्छ । प्यापिन प्रयोगका लागि उत्तम हुदैन । ४ वटा चिरा बनाउने प्रक्रिया ३-४ दिनको अन्तरमा ३-४ चोटिको दरले गरिन्छ ।

चोप घाममा अथवा ड््रायरमा ५०-५५ डिग्री सन्टीग्रेडको तापक्रममा सुकाइन्छ । त्यसपछि तरल बितभह मा पोटासियम मेटावैसलफाइट (०.०५%) सुक्न भन्दा पहिले मिसाइन्छ । सुकेको प्यापिन धुलो बनाएर  छानिन्छ र पलास्टिकमा भण्डार गरिन्छ । प्यापिन निकालेपछि फललाई खानको लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

किराहरु

जराको जुका (Nematodes)

Meloidogyne incognita / Pratylenchulus reniforms प्रजातिका जुकाले मेवामा आक्रमण गर्दछन् । जरामा गाँठाहरु देखा पर्नु र बोट वृद्धिमा रोकावट आउनु भनेको जुका लागेको मानिन्छ । पात पहेँलिदै जान्छ र मर्दछ । जरामा लाग्ने जुका नियन्त्रण गर्न निमको पिना ५० ग्राम प्रति बोेटका दरले फेदको माटोमा प्रयोग गर्नुपर्दछ ।

फल कुहाउने झिँगा (Fruit flies, Toxotrypana curvicauda)

 

यो विशेष गरि सुख्खा याममा लाग्छ । यी झिँगाले कोषको रस चुस्ने गर्छन् । त्यसपछि पात पहेँलो हुन्छ, चाउरी पर्छ र झर्न थाल्छ । नियन्त्रणका लागि ०.०३५ डाइमिथोयट वा ०.०३५५ मिथाइल डिमिटनले उपचार गर्नुपर्छ ।

 रोगहरु

१) फेद कुहिने रोग (Collar rot)

यो रोग पिथियम (Pythium)  प्रजातिको ढुसीका कारण लाग्छ । यो रोग लागेको बोटमा जमिनको सतह र माथिको बोक्रामा सुन्निएको जस्तो हुन्छ । त्यसैगरि माथिका पातहरु पहेँलो हुँदै जान्छन् र अन्त्यमा बोटबाट तल झर्छ । फलपनि झर्ने सम्भावना हुन्छ । बोटका जराहरु पनि कुहिदै जान्छ । यो रोग लाग्न नदिन पानी जम्न नदिने, रोग लागेका बोटलाई उखेलेर फाल्ने गर्नुपर्छ । रोग लाग्न नदिन निम्न उपाय अपनाउनु पर्छ ।

- बोर्डडिएक्स ५:६:५० अथवा क्याप्टान ०.३५ बोटको जरा वरिपरिको माटोमा छर्किने

-  वियाँलाई एग्रोसान, सिरिसान ३ ग्रामर के.जी  का दरले उपचार गर्नुपर्छ ।

 

२) फल कुहिने रोग

यो रोग Colletotrichum pawpaw नामक ढुसीकोे कारणले लाग्ने गर्छ । सुरुमा फलमा गोलो आकारको साना धब्बा देखापर्छ र बिस्तारै आकार बढ्दै जान्छ । यस्तो धब्बा पातमा पनि देखिन्छन् । फल र पातहरु झर्न थाल्छन् ।

व्यवस्थापन ः

-झरेको पातपतिङ्गर र ण्mलहरु बटुलेर डिस्पोज गर्नुपर्छ ।

- ब्रासिकोल (०.२%) वा विलिटोक्स-५० (०.२%) नियमित रुपमा फूल फुल्ने र फल लाग्ने समयमा छर्नुपर्छ ।

३) बेर्ना कुहिने -Damping off)

 यो रोग पिथियम (Pythium sp), फाइटोप्थोरा (Phytopthera sp) र राइजोक्टोनिया (Rhizoctonia sp) नामक ढुसीबाट हुने गर्दछ । यो रोग नर्सरीका बिरुवामा वर्षाको समयमा देखा पर्छ । नर्सरीमा पानी जमेमा, माटोमा चिस्यान अत्यधिक भएमा र तापक्रम २५ डि.से. भन्दा बढी भएमा रोग फैलिन्छ । यो रोग व्यवस्थापनका लागि निम्न उपाय अपनाउनु पर्छस्

-     २% फर्मालिन छर्ने

-       बीउलाई ब्लाइटक्सले उपचार गर्ने (२ ग्राम प्रति के जी बीउका दरले)

-        नर्सरी ब्याडलाई १५ बोर्डोमिक्चरले उपचार गर्ने

-         सिँचाई कम गर्ने गर्नुपर्छ ।

 ४ंं) खराने रोग (Powdery mildew)                                              

यो रोग ओइडियम क्यरिकाइ (Oidium caricae) प्रजातिको ढुसीका कारण लाग्छ । ढुसीका जीवाणु हावाले उडाएर एक बोटबाट अर्को बोटमा पु¥याउँछ । यो रोग लागेमा सुरुमा पातको तल्लो सतहमा साना साना पहेँला रङका थोप्ला देखा पर्छन् । रोग बढेपछि थोप्लाका वरिपरि सेतो ढुसी देखा पर्छ र माथि फैलिदै गएर पातमा खरानी छरे जस्तो देखिन्छ । यो लक्षण पातमा मात्र नभई डाँठ, फलमा पनि देखिन्छ । व्यवस्थापनका लागि सल्फेक्स वा इन्सफ जस्ता सल्फरयुक्त विषादि छर्नुपर्छ । विषादि २ ग्राम प्रति लिटर पानीमा मिसाएर छर्नुपर्दछ ।

५) गोलो थोप्ले रोग (Papaya ring spot)

 यो रोग भाइरसले लाग्छ । रोगी बोटका डाँठ, पात र फलमा गोलागोला औँठी जस्ता धब्बा देखिन्छन् । रोगी बोट राम्रोसँग बढ्न पाउँदैनन् । लाही किराले यो रोग एक बोटबाट अर्को बोटमा सार्दछ । रोग व्यवस्थापन गर्न लक्षण देखा पर्नासाथ त्यस्ता बोट उखेलेर नष्ट गर्नुपर्छ र लाही किरा नियन्त्रण गर्न  मालथियान २ एम.एल प्रति लिटर पानीमा मिसाई प्रयोग गर्नुपर्छ ।

 बी.एस्सी एजी, पृथु टेक्निकल कलेज, लमही दाङ  ।

मेवा उत्पादन प्रविधि